Ιερά Μονή Παναγίας Κοσμοσώτηρας
Στο νοτιοανατολικό άκρο του Νoμού Έβρου, τριάντα χιλιόμετρα ανατολικά της Αλεξανδρούπολης και δίπλα στον θρυλικό ποταμό Έβρο και το Δέλτα του, δεσπόζει η σημερινή πόλη των Φερών με το Ναό της Παναγίας Κοσμοσώτηρας στο κέντρο της να την κοσμεί ως τις μέρες μας.
Το μοναστήρι της Παναγίας Κοσμοσώτηρας αποπερατώθηκε το 1152 από τον Σεβαστοκράτορα Ισαάκιο Κομνηνό, γιο του αυτοκράτορα Αλέξιου Α΄ του Κομνηνού και της Ειρήνης Δούκαινας.
Η Μονή περιλαμβάνει φρουριακό περίβολο (τείχη, πύργους, πύλη) και καθολικό στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου δικιόνιου ναού με πεντάτρουλη στέγαση. Ο εικονογραφικός διάκοσμος αποτελεί δείγμα της υψηλής τέχνης του 12ου αιώνα της Σχολής της Κωνσταντινούπολης. Στη Ν.Α. γωνία του ναού υπάρχει εντοιχισμένο κεραμικό κόσμημα με θέμα τον αετό. Ο νάρθηκας έχει κατεδαφιστεί, άγνωστο πότε. Μεταγενέστερες επιδιορθώσεις έχουν δεχτεί, η κεντρική αψίδα και η πρόθεση. Μεταγενέστερες επίσης είναι και οι τέσσερις αντηρίδες εξωτερικά.
Η μονή ιδρύθηκε το 1152 από τον Ισαάκιο Κομνηνό. Ο Ισαάκιος συνέθεσε το τυπικό της μονής, στην οποία και τάφηκε. Η ίδρυση του μοναστηριού έγινε αιτία να δημιουργηθεί εδώ ένας νέος οικισμός, η Βήρα (σημερινές Φέρες ). Οι κάτοικοί της ήταν κυρίως εργάτες γης, που απασχολούνταν στα απέραντα κτήματα της μονής. Εξαναγκάστηκαν σε μετοίκιση από γειτονικά χωριά, που ανήκαν στην κυριότητα του Ισαάκιου. Εδώ, σύμφωνα με τον ιστορικό Στέφανο Σίνο, έχουμε τη σπάνια περίπτωση αναγκαστικής μετακίνησης πληθυσμών ολόκληρων χωριών και ίδρυσης ενός νέου οικισμού, γύρω από ένα μοναστήρι.
Η εξέλιξή της είναι αξιοπρόσεχτη. Ο Νικήτας Χωνιάτης στις αρχές του 13ου αι. αναφέρει ότι το 1183 ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος 1ος, γιός του Ισαάκιου, επισκέπτεται τη Βήρα για να προσκυνήσει τον τάφο του πατέρα του.
Διακόσια χρόνια μετά, το καθολικό μετατρέπεται σε τζαμί του Σουλεϊμάν και πεντέμισι αιώνες αργότερα, πάλι σε χριστιανική εκκλησία.
Σήμερα λειτουργεί το καθολικό της μονής. Οι αναστηλωτικές εργασίες που πραγματοποιήθηκαν αποκατέστησαν τη βόρεια, την ανατολική και τη νότια όψη του καθολικού.
Το μοναστήρι της Παναγίας Κοσμοσώτηρας αποπερατώθηκε το 1152 από τον Σεβαστοκράτορα Ισαάκιο Κομνηνό, γιο του αυτοκράτορα Αλέξιου Α΄ του Κομνηνού και της Ειρήνης Δούκαινας.
Η Μονή περιλαμβάνει φρουριακό περίβολο (τείχη, πύργους, πύλη) και καθολικό στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου δικιόνιου ναού με πεντάτρουλη στέγαση. Ο εικονογραφικός διάκοσμος αποτελεί δείγμα της υψηλής τέχνης του 12ου αιώνα της Σχολής της Κωνσταντινούπολης. Στη Ν.Α. γωνία του ναού υπάρχει εντοιχισμένο κεραμικό κόσμημα με θέμα τον αετό. Ο νάρθηκας έχει κατεδαφιστεί, άγνωστο πότε. Μεταγενέστερες επιδιορθώσεις έχουν δεχτεί, η κεντρική αψίδα και η πρόθεση. Μεταγενέστερες επίσης είναι και οι τέσσερις αντηρίδες εξωτερικά.
Η μονή ιδρύθηκε το 1152 από τον Ισαάκιο Κομνηνό. Ο Ισαάκιος συνέθεσε το τυπικό της μονής, στην οποία και τάφηκε. Η ίδρυση του μοναστηριού έγινε αιτία να δημιουργηθεί εδώ ένας νέος οικισμός, η Βήρα (σημερινές Φέρες ). Οι κάτοικοί της ήταν κυρίως εργάτες γης, που απασχολούνταν στα απέραντα κτήματα της μονής. Εξαναγκάστηκαν σε μετοίκιση από γειτονικά χωριά, που ανήκαν στην κυριότητα του Ισαάκιου. Εδώ, σύμφωνα με τον ιστορικό Στέφανο Σίνο, έχουμε τη σπάνια περίπτωση αναγκαστικής μετακίνησης πληθυσμών ολόκληρων χωριών και ίδρυσης ενός νέου οικισμού, γύρω από ένα μοναστήρι.
Η εξέλιξή της είναι αξιοπρόσεχτη. Ο Νικήτας Χωνιάτης στις αρχές του 13ου αι. αναφέρει ότι το 1183 ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος 1ος, γιός του Ισαάκιου, επισκέπτεται τη Βήρα για να προσκυνήσει τον τάφο του πατέρα του.
Διακόσια χρόνια μετά, το καθολικό μετατρέπεται σε τζαμί του Σουλεϊμάν και πεντέμισι αιώνες αργότερα, πάλι σε χριστιανική εκκλησία.
Σήμερα λειτουργεί το καθολικό της μονής. Οι αναστηλωτικές εργασίες που πραγματοποιήθηκαν αποκατέστησαν τη βόρεια, την ανατολική και τη νότια όψη του καθολικού.
Βυζαντινό Υδραγωγείο
Στη στροφή του δρόμου προς Φέρες, πάνω στον αρχαίο ποταμό Σαμία, φαίνεται το βυζαντινό υδραγωγείο που μετέφερε το νερό από μακρινή πηγή στον οικισμό της Μονής. Μεγαλοπρεπείς οι δύο καμάρες, ύψους 5 μέτρων, ανοίγματος 7 μέτρων και πλάτους 1,30 μέτρων. Χτισμένο πριν 800 χρόνια από πυρόλιθο με πλίνθους στους οριζόντιους αρμούς, με προσωπική επίβλεψη και φροντίδα του Ισαάκιου Κομνηνού.
Μεγάλη Βρύση
Στο βάθος της ρεματιάς είναι ακόμη η περίφημη "Μεγάλη Βρύση" (Κοτζά τσεσμές), που εξακολουθεί να παρέχει το χωνευτικό νερό της. Ο χείμαρρος του Κοτζά που διασχίζει την πόλη και τον αψίδωσαν οι Βυζαντινοί, για να κατασκευάσουν τα υδραγωγεία και της κρήνες της Βήρας, συνδέεται με τους θρύλους της πόλης. Μια βαθιά τομή του γρανιτένιου βράχου στην είσοδο της πόλης δημιουργεί ένα επιβλητικό τοπίο, όπου για δεκαετίες λειτούργησε νερόμυλος με την ορμή των νερών του. Εδώ χύνεται το χωνευτικό νερό και στο βάθος της ρεματιάς υπάρχει ο δρόμος που οδηγεί στο νέο οικισμό. Ο χώρος έχει αναπλαστεί και διαμορφωθεί σαν χώρος αναψυχής.